Το σχέδιο άλλαξε

Η μόνη ευχή που κάνω για τα παιδιά μου είναι να καταφέρουν να αυτονομηθούν γρήγορα και να ζήσουν χωρίς να με έχουν ανάγκη. Με άλλα λόγια, να έχουν όλα τα απαραίτητα εφόδια και τις δεξιότητες για να ζήσουν χωρίς δεκανίκια και να αντιμετωπίσουν οτιδήποτε κι αν τους συμβεί.

Το ότι δεν επιβιώνουν τα πιο δυνατά ή τα πιο έξυπνα είδη αλλά αυτά που ανταποκρίνονται καλύτερα στις αλλαγές είναι γνωστό (Δαρβίνος).

Κι όταν σήμερα μιλάμε για αλλαγές δεν εννοούμε τις συνηθισμένες αλλαγές που συμβαίνουν στη ζωή όλων αλλά τις κοσμοϊστορικές αλλαγές που θα συμβούν στο εγγύς μέλλον και που κάποιες από αυτές έχουν ήδη αρχίσει να συμβαίνουν. Τα παιδιά μας είναι πολύ πιθανό να ζήσουν παραπάνω από 100 χρόνια με αρκετά καλή υγεία χάρη στην ρομποτική ιατρική και την βιοτεχνολογία, να ταξιδέψουν ως τουρίστες στο διάστημα, να εκπαιδεύονται δια βίου, να αλλάξουν πάνω από τρία επαγγέλματα στη ζωή τους, να τρώνε τεχνητά παρασκευασμένες τροφές, να διαθέτουν σπίτια βιοκλιματικά αυτοκαθαριζόμενα και ιπτάμενα αυτοκίνητα.

Μπορεί όμως να βρεθούν και στην αντίπερα όχθη.

Τι θα γίνει όταν για παράδειγμα αντικατασταθούν επαγγέλματα όπως πχ. του δικηγόρου, του δασκάλου ή του γιατρού από ρομπότ και υπολογιστές; Τι θα γίνει όταν η οικογενειακή επιχείρηση δεν θα είναι πλέον βιώσιμη γιατί τα προϊόντα που παράγονται ή πωλούνται θα είναι άχρηστα; Τι θα γίνει όταν για να κάνεις το οτιδήποτε, θα χρειάζεσαι εξειδικευμένες γνώσεις προγραμματισμού και ως εκ τούτου διαρκή εκπαίδευση σε ένα αντικείμενο που μπορεί να μην σου αρέσει; Τι θα γίνει αν η οικογενειακή περιουσία εξανεμιστεί λόγω κακών συγκυριών ή λανθασμένων χειρισμών;

Κι αν – ο μη γένοιτο-  ξεσπάσει ένας τρίτος παγκόσμιος ή μια χειρότερη πανδημία και χαθούν πολλά από τα κεκτημένα του σύγχρονου πολιτισμού και πρέπει να επιβιώσουμε με τα ελάχιστα;

Όλα αυτά τα ερωτήματα δεν με αφήνουν να κοιμάμαι ήσυχη τα βράδια όσο έχω ακόμη δυο παιδιά στο σπίτι. Γι’ αυτό και προσπαθώ να κάνω ό,τι περνάει από το χέρι μου για να τα βοηθήσω να καλλιεργήσουν την προσαρμοστικότητα, την ευελιξία και την αυτονομία τους, δεξιότητες που όλοι διαθέτουμε σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό από τη φύση μας.

Παρότι έχω μεγάλη εμπειρία με παιδιά τυπικής ανάπτυξης αλλά και στο φάσμα του αυτισμού, κάνω πολλά λάθη στην προσπάθειά μου να διαχειριστώ καθημερινά τα προβλήματα που προκύπτουν. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν από αυτό:

Το λάθος είναι ο πιο συνηθισμένος και παρεξηγημένος τρόπος εκπαίδευσης

Για να κάνει κάποιος λάθος, σημαίνει ότι πειραματίζεται και δοκιμάζει κάτι που δεν έχει ξανακάνει ή δοκιμάζει κάτι που έχει ξανακάνει με την ελπίδα ότι αυτή τη φορά θα πετύχει. Δύο είναι τα βήματα για να το χειριστούμε. Να το αποδεχόμαστε και να το εκμεταλλευόμαστε για να μάθουμε. 

Για παράδειγμα,  η μικρή Ιόλη Παναγιώτα, χρησιμοποιεί με λανθασμένο τρόπο το κουτάλι. Χωρίς να της υποδείξουμε το λάθος της, εστιάζουμε σε αυτά που καταφέρνει. Την ενθαρρύνουμε να συνεχίσει να το κρατά όπως θέλει αλλά πάμε ένα βήμα πιο πέρα: την προσκαλούμε σε παιχνίδι: να προσπαθήσει να βάλει όσο πιο πολλές φακές γίνεται στο κουτάλι, με όποιον τρόπο μπορεί, χωρίς να της πέσουν στα ρούχα. Στην αρχή θα γίνει χάλια, μετά θα λερώνει μόνο το τραπέζι, στο τέλος θα τα καταφέρει. Κι αν αρνηθεί, της το προτείνουμε άλλη φορά που θα είναι πιο δεκτική. Κι αν εμείς δεν έχουμε διάθεση για παιχνίδι, που είναι απολύτως αποδεκτό και λογικό, δεν κάνουμε απολύτως τίποτα. Την αφήνουμε να τρώει όπως θέλει και κάποια στιγμή θα καταλάβει η ίδια ότι πρέπει να χειρίζεται καλύτερα το κουτάλι για να μην λερώνεται και να τελειώνει πιο γρήγορα. Μπορεί να πάρει καιρό. Όλον αυτόν τον καιρό, που εμείς θεωρούμε χαμένο χρόνο, εκείνη θα έχει μάθει πολλά για τις δυνατότητές της. Μπορεί στο τέλος να μάθει να τρώει με έναν δικό της τρόπο απόλυτα λειτουργικό παρότι αντίθετο από τον δικό μας. Γι’ αυτό και αρκετά συχνά, είναι προτιμότερο να μην κάνουμε τίποτα, όσο παράξενο κι αν ακούγεται. Οι συνεχείς υποδείξεις, οι συμβουλές, οι προτροπές, ακόμη και οι επιδοκιμασίες έχουν πολύ συχνά το αντίθετο αποτέλεσμα.

Για να μάθουν τα παιδιά να προσαρμόζονται στην αληθινή ζωή πρέπει να τους αφαιρούμε σταδιακά πράγματα που θεωρούσαν δεδομένα. Όταν είναι πολύ μικρά, είναι λογικό να τα βρίσκουν όλα έτοιμα. Καθώς μεγαλώνουν πρέπει να αρχίσουν να τα φτιάχνουν ή να τα κερδίζουν μόνα τους. Από το να μάθουν να ντύνονται μέχρι να βοηθούν στην προετοιμασία του φαγητού κλπ. (πχ. ο οκτάχρονος Σπυράγγελος ανέλαβε να μας ταΐσει. Εκείνο το μεσημέρι φάγαμε φουντούνια με γιαούρτι). Το να χάνει κανείς τα προνόμια, την άνεση και την ασφάλειά του, είναι ένα δυνατό ταρακούνημα και μια πρώτης τάξεως ευκαιρία να εξοικειωθεί με την απώλεια. Κατ’ επέκταση, τα βοηθάμε κάθε φορά που βιώνουν οποιαδήποτε απώλεια (από την καταστροφή ενός παιχνιδιού μέχρι την απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου) να εκφραστούν, να εξωτερικεύσουν αυτό που νιώθουν και να εκτονωθούν. Δεν χρειάζεται να κάνουμε κάτι παραπάνω. Η απώλεια θα τους δώσει την απαραίτητη ώθηση για αλλαγή. 

Ένας άλλος τρόπος καλλιέργειας της προσαρμοστικότητας είναι οι ασκήσεις ενσυναίσθησης στην καθημερινότητα. Με κάθε ευκαιρία, μπορούμε να προκαλούμε συζητήσεις ή να δημιουργούμε καταστάσεις στις οποίες τα παιδιά θα καλούνται να μπαίνουν στη θέση του άλλου για να λύσουν ένα πρόβλημα. Τα παιχνίδια ρόλων, το μοίρασμα και η συνεργασία δίνουν στα παιδιά την ευκαιρία να γνωρίσουν τους άλλους καλύτερα και να βρίσκουν τρόπους να συνδυάζουν διαφορετικές ικανότητες για την επίτευξη ενός κοινού στόχου.

Σε αυτήν την κατεύθυνση, βοηθά πολύ να μην υπερπροστατεύουμε τα παιδιά μας, να μην τους χαρίζουμε νίκες που δεν αξίζουν, να μην σπεύδουμε να ικανοποιήσουμε κάθε τους ανάγκη, να τα εκθέτουμε σε διαφορετικά περιβάλλοντα, σε ανθρώπους και καταστάσεις που τα βγάζουν από το comfort zone τους. Καλό είναι, επίσης, να αποφεύγουμε την απόκρυψη δυσάρεστων καταστάσεων με τον φόβο ότι μπορεί να πληγωθούν. Ένα κλασικό παράδειγμα που δίνω πάντα, είναι το εξής: Η μητέρα ή ο πατέρας στενοχωρήθηκε για κάποιο προσωπικό θέμα και θέλει να αποσυρθεί στο δωμάτιό. Το παιδί την/τον ζητά απεγνωσμένα, κλαίει και την/τον διεκδικεί. Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει ο γονιός να υποκύψει και να κρύψει την ανάγκη του κάτω από το χαλί. Το παιδί, όσο κι αν στιγμιαία στενοχωρηθεί, θα πάρει ένα πολύ σημαντικό μάθημα: ότι δεν είναι το κέντρο του κόσμου. Ούτε καν για τους γονείς του.

Για κάθε τι που θέλουμε να διδάξουμε στα παιδιά, ο καλύτερος τρόπος είναι να γίνουμε εμείς οι ίδιοι το παράδειγμα. Δεν μπορούμε να προσδοκούμε την ευελιξία της σκέψης τους κι εμείς να είμαστε μπετόν αρμέ. Δεν χρειάζεται να είμαστε υπερβολικά αυστηροί με τους κανόνες και τα προγράμματα. Η ζωή είναι γεμάτη ανατροπές. Τα προγράμματα πρέπει να αλλάζουν κάποιες φορές. Η γνώμη μας πρέπει να αλλάζει κάθε φορά που ακούμε κάποιο καλύτερο επιχείρημα από αυτά που είχαμε. Είμαστε άνθρωποι με ελαττώματα, προτερήματα, κάνουμε λάθη, τα παραδεχόμαστε και προσπαθούμε να μάθουμε από αυτά. Μόνο έτσι έχουμε μια ελπίδα, όταν τα παιδιά μας φτάσουν στην ηλικία της αμφισβήτησης, να μας πάρουν στα σοβαρά.

Θα κλείσω με κάτι οξύμωρο αλλά κατά τη γνώμη μου, πολύ ενδιαφέρον.

Ο Τζωρτζ Μπέρναρντ Σώ, είχε πει το εξής: «Λογικοί είναι αυτοί που προσπαθούν να προσαρμόσουν τον εαυτό τους στον κόσμο. Παράλογοι, αυτοί που προσπαθούν να προσαρμόσουν τον κόσμο στον εαυτό τους. Γι’ αυτό, το μέλλον της ανθρωπότητας εξαρτάται από τους παράλογους.»

Θα μου πείτε, τι θέλουμε από τα παιδιά μας; Να εξαρτάται από αυτά το μέλλον της ανθρωπότητας και κατά συνέπεια να ζήσουν μια ζωή με ρίσκο, τόλμη, άγχος, αγωνία  ή μια ζωή με ασφάλεια και σιγουριά προσαρμόζοντας τον εαυτό τους στο περιβάλλον;

Όποια κι αν είναι η απάντησή μας, δεν έχει καμία απολύτως σημασία διότι τα παιδιά θα πρέπει να επιλέξουν χωρίς να μας λάβουν υπ’ όψιν τους. Αν μας λάβουν, κάτι μάλλον δεν πήγε καλά. Κι επειδή ποτέ δεν είναι αργά κι από τα λάθη μαθαίνουμε, θα μάθουν στην πράξη τι θέλουν στ’ αλήθεια να είναι. Και μακάρι να ζούμε ως τότε για να δούμε αυτήν την ενδιαφέρουσα εξέλιξη.

Ευελιξία και προσαρμοστικότητα δεν σημαίνει να πηγαίνουμε με το ρεύμα και να εξομοιωνόμαστε με τις νόρμες της εκάστοτε εποχής αλλά να τις εκμεταλλευόμαστε και να τις χρησιμοποιούμε για να χαράξουμε δική μας πορεία.

Υ.Γ. Κάποτε, ένας πατέρας εμπιστεύτηκε την ανησυχία του για τις σπουδές του παιδιού του σε έναν φίλο του επιστήμονα που ασχολούνταν με την κλιματική αλλαγή. Αφού τον άκουσε προσεκτικά, ο επιστήμονας του απάντησε: «Όλα αυτά δεν έχουν σημασία. Πρέπει να μάθει να βρίσκει νερό.»